Verbeteringen en aanvullingen
Aardrijkskunde
De Rijn komt bij Lobith ons land binnen. Er staat op pagina 27 dat pas bij Millingen de Rijn ‘helemaal van ons’ is. Men zou kunnen volhouden dat daar niet langer de Rijn stroomt, maar het Bijlands Kanaal (men zegt: Bielands). Dat werd tussen 1773 en 1776 gegraven om een bocht in de rivier af te snijden en de afwatering te verbeteren. Op de kaart hieronder ligt de Spijkse Dijk linksonder en de Millingse Bandijk rechts.
Volgens Rijkswaterstaat heet de Rijn zodra die bij Spijk binnenkomt Boven-Rijn en ‘het gedeelte tussen Tolkamer en het Pannerdensch Kanaal wordt ook wel het Bijlands Kanaal genoemd’.
12 februari 2020
Geschiedenis
Heren sluiten links-over-rechts omdat de Romeinen het al zo deden. Er staat op p. 40 dat in victoriaanse tijden, halverwege de negentiende eeuw, vrouwenkleding en mannenkleding in onze contreien verschillende sluitingen kregen. Dat klopt wel, maar dat ook pas rond die tijd iemand opeens bedacht linker- en rechterschoenen te gaan maken, blijkt toch een misvatting.‘De oude Egyptenaren, Grieken, Romeinen, middeleeuwse en zelfs vroegmoderne schoenmakers bezaten en benutten al de kennis voor het vervaardigen van ongelijke paren, zoals archeologisch en gedrukt materiaal bewijst’ (B. E. Hazard: The organization of the boot and shoe industry in Massachusetts before 1875, Cambridge 1921).
Een paar schoenen uit het bezit van Immanuel Kant (1724–1804) in het museum van Dresden is duidelijk verschillend, en het Beiers Museum in München bezit ettelijke losse linker en rechter kinderschoenen en rijlaarzen, de oudste uit de tweede helft van de vijftiende eeuw (S. Durian-Ress: Schuhe: vom späten Mittelalter bis zur Gegenwart, München 1991).
Het was vooral door de Reformbeweging aan het eind van de negentiende eeuw dat het vanzelfsprekend werd, om niet te zeggen verplicht, de vorm van de voet te volgen.
22 augustus 2021
Er was ooit een vrouwelijke paus. De eerste die een vrouwelijke paus opvoerde, was zo te zien niet Steven van Bourbon (p. 45), maar Jean de Mailly in zijn Chronica universalis uit 1255, een lijst van pausen en monarchen vanaf AD 47. Volgens hem speelde het incident in 1099, na Urbanus II, maar hij noemt geen naam.
In de middeleeuwen werd het verhaal algemeen voor waar gehouden, de eerste kritische beschouwingen verschijnen aan het eind van de zestiende eeuw (Florimond de Raemond: Erreur populaire de la papesse Ieanne, 1587).
9 oktober 2022
Nicot bracht de tabak naar Frankrijk, Raleigh naar Engeland. In 1851 zette de Franse geschiedkundige en Brazilië-kenner Ferdinand Denis de zaken recht in zijn pamflet Lettre sur l’introduction du tabac en France. Dat had ik even gemist.
In 1555 leerde de Franse ontdekkingsreiziger André Thevet van de Tupinambá in Brazilië tabak te roken. Hij nam zaadjes van de plant mee en kweekte ze, terug in Angoulême, op. Hij zong de lof ervan in zijn Les singularitez de la France antarctique (Parijs 1557), al wees hij ook direct op het gevaar van verslaving.
Jean Nicot de Villemain is nooit in Amerika geweest. Hij werd in 1559 ambassadeur in Lissabon, waar de diplomaat en geleerde Damiaan De Goes hem tabaksplantjes uit Florida schonk. Nicot stuurde het ‘kruid met wonderbaarlijke eigenschappen’ direct naar Catherina de’ Medici als medicijn tegen haar migraine. Het werd aan het Franse hof al snel nicotiane genoemd — waarmee, tot uitgesproken ergernis van Thevet, Nicots naam definitief aan de tabak was verbonden.
9 oktober 2022
Gezondheid
In spinazie zit veel ijzer. De in anekdotes vaak genoemde Emil Wolff — vanaf 1870 Emil von Wolff — middelde twee waarden uit eerder onderzoek en kwam uit op 3,35 procent ijzeroxide in tot as verbrande spinazie (de tabellen staan in Wolffs boek op pagina 101 van deel I en op pagina 128 van deel II), en dat heeft Jan Willem Nienhuys herleid naar de modernere waarden 386 milligram ijzer per 100 gram droge bestanddelen, en uiteraard niet per 100 milligram, zoals in het boek op pagina 180 staat.27 april 2020
Wetenschap
De zwarte doos is naar Black genoemd. Deze misvatting doet alleen in Nederland de ronde — geen wonder, weten we nu dankzij lezer Henk Hemelaar: het verhaal is op 2 april 1991 gelanceerd door Trouw-redacteur Ruud Verdonck voor de onvolprezen rubriek ‘Het Genootschap’. Verdonck introduceert verzekeringsagent Hugh Black (1898–1 april 1961), in Schotland opgegroeid maar met Belgische grootouders, Amedee en Cecile Zwart uit Oudenaarde. Black diende het voorstel de vluchtgegevens te registreren in 1951 bij Lloyd’s in Londen in, aldus nog steeds Verdonck, maar toen zijn apparaat zes jaar later verplicht werd gesteld, was iedereen vergeten dat ‘Black box’ eigenlijk een eponiem was...Een week later meldde de rubriek voor de zekerheid nog maar eens nadrukkelijk dat het heus een 1 aprilgrap was, maar toen had het verhaal al vleugels gekregen.
25 september 2020
Koud water bevriest eerder dan warm water. Inmiddels lijkt er toch helderheid in de kwestie te zijn gekomen, vooral dankzij het laboratoriumwerk van de Amerikaanse fysicus James Brownridge (American Journal of Physics, dl. 79 (2011), p. 78). ‘Het is mogelijk consistent heet water sneller te zien bevriezen dan koud water onder bepaalde omstandigheden.’
Bij het bevriezen hebben de allereerste ijskristallen altijd microscopische verontreinigingen in het water nodig voor houvast — als die slecht voorhanden zijn, kan de temperatuur van het water ver onder het vriespunt dalen zonder dat het water bevriest. Bovendien geeft de ene verontreiniging meer houvast dan de andere: dat kan tot wel 6 °C schelen. Door te werken met verschillende watermonsters — afgesloten buisjes met 10 millliter kraanwater, sneeuwwater of gedestilleerd water — kon Brownridge water van 100 °C steevast tot wel tien minuten (op ongeveer een half uur) eerder laten bevriezen dan water van 25 °C. Hij kon het zelfs zo inrichten dat water van ongeveer 100 °C soms eerder bevroor dan water van ongeveer 0 °C.
9 oktober 2022
Galilei zei na zijn veroordeling: ‘En toch beweegt zij.’ De Amerikaanse astrofysicus Mario Livio wist in 2020 het schilderij dat Jules Van Belle in zijn bezit had, op te sporen — het bleek in 2007 in Antwerpen te zijn geveild door een verre nazaat van Van Belle (Scientific American, blog 6 mei 2020). Bovendien, zo ontdekte Livio, was het hoogstwaarschijnlijk een negentiende-eeuwse kopie van een schilderij uit 1837 van de Vlaamse meester Eugeen Van Maldeghem, Galilee in de gevangenis.
9 oktober 2022
Een echtpaar is gelukkiger met kinderen. Ook uit recent onderzoek blijkt, overal ter wereld, hetzelfde patroon: echtparen met kinderen zijn niet per se gelukkiger dan echtparen zonder kinderen. Integendeel, behalve de eerste maanden na de bevalling leveren kinderen steevast meer zorgen dan vreugde (L. Stanca: Journal of Economic Behavior and Organization, dl. 81 (2012), p. 742). Het geldt voor alle soorten huishoudens, voor moeders en vaders, voor relaxte en gestreste types. En het verschil blijft als de kinderen het huis uit zijn.
De belangrijkste factor die het lijden van ouders kan verlichten, zo blijkt uit een grote internationale vergelijking van Jennifer Glass en collega’s (American Journal of Sociology, dl. 122 (2016), p. 886), is overheidssteun. In landen met uitgebreide ouderschapsvoorzieningen, zoals Scandinavië en Frankrijk, is het verschil in geluk beduidend kleiner dan in mediterrane landen en vooral de Verenigde Staten.
9 oktober 2022
Kunst
Rousseau bedacht de term ‘nobele wilde’. Het idee van de nobele wilde valt het eerst te lezen in het verslag van de Franse advocaat Marc Lescarbot over zijn bezoeken in 1606 aan de Míkmaq in Noordoost-Canada — het ‘nobele’ sloeg op het feit dat de indianen de jacht bedreven, een recht dat in Europa aan de adel was voorbehouden. De term werd geïntroduceerd door John Dryden, die in 1672 dichtte: ‘When wild in woods the noble savage ran.’Jean-Jacques Rousseau (1712–1778) gebruikt de term nergens in zijn werken, zo betoogt antropoloog Ter Ellingson in zijn The myth of the noble savage (Berkeley, 2001). Pas in 1859 duikt de combinatie weer op in een rede van de Britse racistische diplomaat John Crawfurd, die ermee de idealen van sociale hervormingsbeweging weghoonde. Crawfurd citeert in zijn toespraak de regel van Dryden, schetst een ellendig beeld van primitieve samenlevingen, en haalt dan Rousseau erbij: die ‘zeer excentrieke filosoof’, zei hij, was jaloers op de wilden, maar ‘een nachtje bij de Vuurlanders zou hem vast tot een verstandiger conclusie brengen’.
De nobele wilde werd bedacht, aldus Ellingson, als stroman voor een politieke agenda, en daarvoor dient hij nog steeds — voor elke politieke agenda.
27 april 2020
Godsdienst
De geboortedatum van Jezus. De Amerikaanse historicus Alden Mosshammer maakt in zijn The Easter computus and the origins of the christian eracalculator (Oxford 2008) aannemelijk dat we zowel de dag als het jaar van Jezus’ geboorte te danken hebben aan de historicus Julius Africanus, die rond 220 in Alexandrië een vijfdelige chronologie van de Bijbel vervaardigde, de Chronographiai. Africanus redeneerde: aangezien de bevruchting van Maria niet anders dan een geheel aantal jaren na de schepping kon hebben plaatsgevonden, en de schepping niet anders dan op de eerste dag van het jaar — dus het begin van de lente, destijds 25 maart — kon hebben plaatsgevonden, moet Jezus negen maanden later, 25 december, zijn geboren.Africanus betoogde verder dat er tussen de dag van de schepping en de komst van de Heiland precies 5500 jaar moest zijn verlopen, dus dat Jezus was geboren op 25 december 5501 Anno Mundi. De zesde-eeuwse monnik Dionysius Exiguus, aan wie wij de telling Anno Domini danken, trok 5500 af van de telling van Julius Africanus en begon opnieuw te tellen bij 1.
9 oktober 2022
Pasen is de eerste zondag na de eerste volle maan na het begin van de lente. Ondanks de waarschuwing van Knuth heb ik toch nog een foutje gemaakt in het algoritme voor de paasdatum. Bij stap f mag de uitkomst niet negatief worden (voor het eerst gebeurt dat in het jaar 9006, daarna steeds vaker). Een extra beveiligingsstap moet dus worden ingebouwd: ‘mocht de rest kleiner dan 0 zijn, tel er 30 bij op’ (D. Knuth: Communications of the ACM, dl. 5 (1962), 209)
En de allerlaatste stap in h had iets nauwkeuriger moeten worden geformuleerd: ‘Als de uitkomst van h groter is dan 31, dan valt eerste paasdag op h − 31 april, anders op h maart’.
9 oktober 2022
Algemene ontwikkeling
Een vulpen gaat naar je hand staan. Een correctie die ik al vele drukken eerder had moeten invoeren: het puntje van de pen bestaat al ongeveer een eeuw niet meer uit het zeldzame en dure iridium, maar uit een legering van verwante metalen, vooral wolfraam met ruthenium, rhodium en rhenium. Ook al heet het nog wel vaak ‘iridium’.13 oktober 2020
Oude Eskimo’s gaan het ijs op om alleen te sterven. Na ruim twintig jaar vond Shetal Shah het wel eens tijd om alsnog zijn complete verhaal in te trekken (Journal of the American Medical Association, dl. 327 (2022), p. 1294). Niet omdat hij zich schaamde dat hij het uit zijn duim had gezogen en zijn opleider voor kwezel had uitgemaakt, maar omdat hij het inmiddels respectloos vond ‘in het licht van de huidige aandacht voor inclusie’. Hij zag nu in dat zijn artikel ‘onbedoeld stereotypen kan hebben versterkt of een verkeerde voorstelling van inheemse Amerikanen en Alaskanen kan hebben gegeven’.
Aan zijn verzoek tot retractie zouden anderen een voorbeeld kunnen nemen, voegde hij er nog aan toe: ‘Het laat zien dat het nooit te laat is om misstappen uit het verleden te corrigeren.’
10 april 2022
